Do grupy osób represjonowanych zaliczają się ludzie, którzy w okresie wojennym i powojennym doświadczyli różnego rodzaju represji. Są to jednocześnie osoby uprawnione do pewnych świadczeń, przyznawanych na podstawie ustaw, wśród których można wymienić ustawy:

•z dnia 24 stycznia 1991 roku o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;

•ustawę z dnia 2 września 1994 roku o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu;

•ustawę z dnia 20 marca 2015 roku o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych; 

•ustawa z dnia 12 sierpnia 2020 roku o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom zesłanym lub deportowanym przez władze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich;

•ustawa z dnia 31 maja 1996 roku o osobach deportowanych do pracy przymusowej oraz osadzonych w obozach pracy przez III Rzeszę Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Osoby uczestniczące w działaniach wojennych, zbrojnych oraz powstaniach narodowych, które były częścią formacji wojskowych albo organizacji walczących o suwerenność i niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej są określane mianem kombatantów.

Ustawa o kombatantach i niektórych osobach represjonowanych

Od dnia 1 stycznia 2003 roku osobom represjonowanym na podstawie art. 12 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 roku o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, przysługują świadczenia pieniężne oraz inne udogodnienia.

Posiadanie uprawnień osoby represjonowanej wiąże się z następującym katalogiem świadczeń: opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych, renty inwalidy wojennego, której wysokość zależy od stopnia inwalidztwa, przywilejów pracowniczych, wcześniejszych emerytur (prawo przejścia na wcześniejszą emeryturę inwalidów osób represjonowanych jest analogiczne do przepisów określonych w ustawie o kombatantach), czy uprawnień komunikacyjnych.

Uprawnienia kombatanckie i uprawnienia represjonowanych omawiamy szczegółowo w dalszej części tekstu.

Kim są kombatanci i jakie świadczenia im przysługują?

W przypadku kombatantów-inwalidów wojennych lub wojskowych Państwo zapewnia świadczenia pieniężne oraz inne uprawnienia, które przewiduje ustawa o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Żołnierze, którzy w wyniku działań wojennych bądź o charakterze wojennym zostali inwalidami, mają prawo do renty inwalidy wojennego.

Natomiast rodzina do po zmarłym inwalidzie wojennym jest uprawniona do pobierania renty rodzinnej. Do osób posiadających uprawnienia w takiej sytuacji zaliczamy:

• małżonka,
• dzieci własne, przysposobione lub drugiego małżonka,
• przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,
• rodziców.

Czym jest dodatek kombatancki i ile wynosi?

Ważnym uprawnieniem dla ofiar działań wojennych lub represji jest dodatek kombatancki. Przysługuje on zarówno kombatantom, jak i osobom uprawnionym mającym ustalone prawo do renty lub emerytury, bądź pobierających uposażenie o stanie spoczynku lub uposażenie rodzinne. Wysokość dodatku kombatanckiego wynosi 256,44 zł.

W celu otrzymania dodatku kombatanckiego należy złożyć wniosek do właściwej placówki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wraz z zaświadczeniem potwierdzającym uprawnienia kombatanckie (więcej na ten temat w kolejnym akapicie). Drugi ważny dodatek uwzględniony w przepisach ustawy to dodatek kompensacyjny. Jest on przyznawany w przypadku śmierci osoby represjonowanej uprawnionej do dodatku kombatanckiego. Wówczas współmałżonek pobierający emeryturę lub rentę może złożyć wniosek o dodatek kompensacyjny w kwocie 38,47 zł, stanowiący 15% dodatku za działalność kombatancką.

Jak uzyskać status osoby represjonowanej?

Decyzję o przyznaniu uprawnień ofiary represji wydaje Szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych na podstawie udokumentowanego wniosku danej osoby oraz rekomendacji stowarzyszenia właściwego dla konkretnego rodzaju represji. Co ciekawe, od 24 stycznia do 1 sierpnia 1991 roku takie zaświadczenie było wystawiane przez ministra pracy i polityki socjalnej.

Rekomendacja jest udzielana bezpłatnie, nie trzeba też zapisywać się do żadnego stowarzyszenia. Wszystkie kopie dokumentów muszą być poświadczone za zgodność z oryginałem, czego dokonuje notariusz, ewentualnie urząd administracji rządowej lub samorządowej.

Z kolei w celu uzyskania legitymacji osoby represjonowanej z ZUS, która przysługuje osobom uprawnionym do renty inwalidy wojennego, należy włożyć wniosek o wydanie legitymacji osoby represjonowanej pobrany ze strony ZUS razem z dwoma aktualnymi zdjęciami. Taki wniosek można złożyć w każdym czasie po uzyskaniu decyzji o przyznaniu renty inwalidy wojennego. Dokumenty składamy:

• w ZUS osobiście lub przez pełnomocnika,
• za pośrednictwem poczty lub konsulatu,
• albo w formie dokumentu elektronicznego przez PUE.

Wzór legitymacji osoby represjonowanej został określony w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 maja 2014 r. Do jej uzyskania uprawnione są m.in. osoby represjonowane, działające w opozycji podczas PRL, czy zasłużone dla odzyskania przez Polskę niepodległości, które walczyły z bronią w ręku i są członkami Korpusu Weteranów Rzeczypospolitej Polskiej.

Kolejne dodatki i świadczenia zdrowotne dla działaczy opozycji antykomunistycznej

Jeszcze innym uprawnieniem przysługującym osobom represjonowanym i kombatantom, którzy pobierają emeryturę, jest ryczałt energetyczny wynoszący 192,58 zł. To świadczenie przysługuje również wdowie lub wdowcowi po kombatancie, którzy pobierają emeryturę lub rentę.

• Wniosek o ryczał energetyczny należy złożyć w dowolnej placówce ZUS. Tak samo, jak w przypadku dodatku kombatanckiego, konieczne jest załączenie dokumentu potwierdzającego uprawnienia kombatanta, czyli zaświadczenia z Urzędu Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Kolejna forma wsparcia to dodatki dla kombatantów w trudnej sytuacji zdrowotnej lub materialnej. Mają oni prawo do przyznania pomocy pieniężnej w formie jednorazowej pomocy pieniężnej lub okresowej pomocy pieniężnej. W niektórych wyjątkowych sytuacjach Szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych może przyznać doraźną pomoc pieniężną ze środków znajdujących się w jego dyspozycji.

• Wniosek o pomoc pieniężną dla kombatanta w trudnej sytuacji zdrowotnej czy finansowej należy złożyć do Urzędu spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych lub Związku Inwalidów Wojennych jeśli wnioskodawcą jest osoba pobierająca rentę inwalidy wojennego bądź rentę rodzinną po inwalidzie wojennym.

Pozostałe uprawnienia kombatantów

Ponadto ze środków publicznych osobom uprawnionym przysługuje:

• pierwszeństwo w korzystaniu z opieki środowiskowej
• darmowa porada prawna
• pierwszeństwo w świadczeniach opieki zdrowotnej
• pierwszeństwo miejsca w domu opieki społecznej
• 50% ulgi taryfowej w transporcie miejskim
• 51% ulgi w transporcie krajowym

Do kategorii „pierwszeństwa w świadczeniach opieki zdrowotnej” zalicza się m.in. uprawnienie do korzystania z ambulatoryjnych świadczeń specjalistycznych bez skierowania lekarza ubezpieczenia zdrowotnego.

Dodatek dla osób deportowanych. Uprawnione grupy osób

Bardzo istotną kwestią są uprawnienia osoby deportowanej. Otóż osoby zesłane lub deportowane przez władze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, które nie otrzymały odszkodowania na podstawie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych na rzecz niepodległego bytu Rzeczypospolitej Polskiej, przysługuje świadczenie pieniężne w kwocie 200 zł za każdy miesiąc poddawania represjom.

Uprawnienia przysługujące osobom deportowanym uwzględniają, że całkowita wysokość takiego świadczenia nie może być niższa niż 2400 zł.

Organem właściwym jest w tym przypadku Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych. Zgodnie z prawem, wszystkie osoby deportowane do pracy przymusowej lub osadzone w obozach pracy przez ZSRR (lub III Rzeszę), niepobierające dodatku kombatanckiego i dodatku za tajne nauczanie, mogą wnioskować o świadczenie pieniężne za każdy pełny miesiąc pracy, jednak w czasie nie dłuższym niż za 20 miesięcy. Takie świadczenie wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a jego kwota wynosi od 12.86 zł za jeden miesiąc do 256,44 za 20 miesięcy.

Dodatki dla działaczy opozycji w czasach PRL

Według aktualnie obowiązującego prawa nie tylko ofiary działań wojennych mogą ubiegać się o pomoc pieniężną. Dotyczy to również osób poddawanych represjom w czasach PRL. Według ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej i osobach represjonowanych z przyczyn politycznych, za osobę represjonowaną uznaje się osobę, która w okresie między 1 stycznia 1956 a 31 lipca 1990 roku:

•została zesłana do więzienia lub miejsca odosobnienia;

•przez ponad 30 dni pełniła zasadniczą służbę wojskową lub czynną służbę wojskową w ramach ćwiczeń wojskowych, do której odbycia została powołana z powodów politycznych;

•uczestniczyła w wystąpieniach wolnościowych i wskutek tego była np. inwigilowana, relegowana z uczelni, czy zwolniona z pracy;

•była wiele razy skazywana za wykroczenia za działalność niepodległościową.

Status działacza opozycji antykomunistycznej jest nadawany tylko tym osobom, które nie podjęły współpracy z organami bezpieczeństwa. Działaczom opozycji podczas reżimu PRL oraz osobom represjonowanym przysługuje prawo do świadczenia pieniężnego oraz pomocy pieniężnej, którą w przypadku osób represjonowanych wydaje Szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Świadczenie jest wypłacane każdego miesiąca lub jednorazowo. W wariancie miesięcznym wynosi ono 492,74 zł.

W chwili złożenia wniosku o świadczenie trzeba przedłożyć zaświadczenie z ZUS o rezygnacji z:

• dodatku kombatanckiego,
• świadczenia w wysokości dodatku kombatanckiego,
• ryczałtu energetycznego,
• albo dodatku kompensacyjnego

na czas pobierania omawianego świadczenia pieniężnego. Jeśli jednak wybierzemy drugą opcję, a więc jednorazowe świadczenie pieniężne przyznawane z urzędu, nie musimy składać żadnego wniosku. O tym, czy zostanie nam przyznana jednorazowa wypłata w wysokości 3 tysięcy złotych decyduje Szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Kolejną formą wsparcia jest wspomniana pomoc pieniężna przyznawana okresowo lub jednorazowo. Zostaje udzielona wyłącznie osobom represjonowanym pozostającym w trudnej sytuacji zdrowotnej czy materialnej.

Od czego zależy otrzymanie takiej formy pomocy pieniężnej? Przede wszystkim od dochodu. W rezultacie pomoc pieniężna jednorazowa należy się tylko wtedy, gdy dochód:

•osoby samotnej nie przekracza 290% najniższej emerytury

•na osobę nie przekracza 220% najniższej emerytury

•osoby niezdolnej do samodzielnej egzystencji nie przekracza 350% najniższej emerytury 

Pomoc pieniężną okresową będzie można przyznać, jeżeli:

• dochód osoby samotnej nie przekracza 220% najniższej emerytury

• dochód na osobę nie przekracza 150% najniższej emerytury 

Świadczenie wyrównawcze i dodatek pielęgnacyjny dla represjonowanych

Osoby posiadające legitymację osoby represjonowanej i pobierające emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy mogą wnioskować o świadczenie wyrównawcze. Jest to możliwe wtedy, gdy kwota pobieranej renty lub emerytury nie jest wyższa niż 2676,88 zł brutto.

Jak ustala się wysokość świadczenia wyrównawczego? Jest to kwota stanowiąca różnicę między sumą 2676,88 zł a pobieranym świadczeniem emerytalnym lub rentowym.

Dodatkowo na podstawie ustawy ze środków publicznych osobom represjonowanym przysługuje możliwość korzystania z:

• ulgi taryfowej 50% na komunikację miejską
• ulgi taryfowej 51% na komunikację krajową
• bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej poza kolejnością
• dodatku mieszkaniowego (pod warunkiem, że stanowią tak przepisy samorządowe)
• dodatkowego pięciodniowego urlopu wypoczynkowego

Kombatanci i osoby uprawnione korzystają więc z pewnych udogodnień na mocy ustawy. To jednak nie wszystko. Oprócz tego kombatanci pobierający emeryturę lub rentę mogą otrzymać dodatek pielęgnacyjny. Jest to możliwe w przypadku osób, które posiadają orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy oraz samodzielnej egzystencji i ukończyły 75. rok życia.

• Dodatek pielęgnacyjny jest comiesięcznym dodatkiem do świadczenia emerytalnego lub rentowego. W roku 2022 wynosi on 256,44 zł, ale kwota ta jest co roku waloryzowana.

Dodatek pielęgnacyjny jest przyznany z urzędu, gdy dana osoba skończy 75. rok życia lub na wniosek, jeśli kombatant czy osoba represjonowana są całkowicie niezdolni do pracy i samodzielnego funkcjonowania. Co istotne, nie mogą pobierać go osoby przebywające w zakładzie opieki zdrowotnej (a dokładnie: zakładzie opiekuńczo-leczniczym) lub pielęgnacyjno-opiekuńczym. Wyjątek stanowi sytuacja, w której dana osoba przebywa poza takim zakładem przez więcej niż przez 2 tygodnie w miesiącu.

Prawo do uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia za doznane krzywdy

Na koniec warto wspomnieć o tzw. Ustawie lutowej z dnia 23 lutego 1991 roku. W jej prologu znajdziemy następujące słowa:

„Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznaje szczególne zasługi dla Polski tych wszystkich obywateli polskich, którzy walczyli o suwerenność i niepodległość Ojczyzny, nie szczędząc życia i zdrowia na polach walki zbrojnej – w formacjach Wojska Polskiego, armii sojuszniczych, a także w podziemnych organizacjach niepodległościowych i w działalności cywilnej – z narażeniem na represje.

Sejm stwierdza, ze władze III Rzeszy Niemieckiej, ówczesne władze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i komunistyczny aparat represji w Polsce są winni cierpień zadanych wielu obywatelom Państwa Polskiego ze względów narodowościowych, politycznych i religijnych. Spowodowały one śmierć wielu milionów, a dla wielu stały sie przyczyna trwalej utraty zdrowia.

Kombatantom oraz ofiarom represji należny jest głęboki szacunek wszystkich rodaków oraz szczególna troska i opieka ze strony instytucji państwowych, samorządów terytorialnych i organizacji społecznych”.

W ustawie lutowej uznano za nieważne orzeczenia wydane wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Dzięki temu osoby, wobec których w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 21 grudnia 1989 r. wydano orzeczenia przez polskie organy ścigania, wymiar sprawiedliwości lub organy pozasądowe, mają prawo uzyskać odszkodowanie lub zadośćuczynienie od Skarbu Państwa w kwocie nawet kilkuset tysięcy złotych.

Przesłanką do ubiegania się o odszkodowanie bądź zadośćuczynienie, jest czyn związany z działalnością mającą na celu uzyskanie niepodległości RP. Co ważniejsze, nie tylko sam represjonowany może ubiegać się o odszkodowanie. W razie jego śmierci, uprawniona będzie najbliższa rodzina represjonowanego, czyli małżonek, dzieci, czy rodzice.

Więcej na ten temat przeczytasz w innych artykułach na naszej stronie: Trochę historii, czyli czym są represje komunistyczne

Wnioski – prawa kombatantów i osób represjonowanych

Kombatanci to osoby biorące udział w wojnach, działaniach zbrojnych, powstaniach narodowych, wchodzące w skład formacji wojskowych albo organizacji uczestniczących w walce o suwerenność i niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej. Ze względu na szeroki zakres zasług kombatantów i ofiar represji wojennych oraz okresu powojennego powstał Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych. Zajmuje się on pomocą pieniężną, opieką i dbaniem o zachowanie należnego im szacunku i pamięci.

Ze względu na działalność kombatancką mogą przysługiwać konkretne uprawnienia i świadczenia. Poza tym w przypadku osób represjonowanych w czasach PRL możliwe jest dochodzenie wysokiego odszkodowania i zadośćuczynienia za doznane krzywdy.